Σε μια ειδική προβολή του 65ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, την Τρίτη 5 Νοεμβρίου, ανήμερα των κρίσιμων προεδρικών εκλογών στις ΗΠΑ, προβλήθηκε στην αίθουσα Τώνια Μαρκετάκη το συνταρακτικό ντοκιμαντέρ Γέννημα-Θρέμμα / Homegrown του Μάικλ Πρίμο. Η ταινία αποτυπώνει τη δράση μιας εξτρεμιστικής ομάδας, η οποία οδήγησε τελικά στην εισβολή στο Καπιτώλιο τον Ιανουάριο του 2021. Μετά την προβολή της ταινίας ακολούθησε συζήτηση με τον καθηγητή του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, Νικόλα Σεβαστάκη, τον καλλιτεχνικό διευθυντή του Φεστιβάλ, Ορέστη Ανδρεαδάκη, και τον Γιάννη Κοτσιφό, δημοσιογράφο και διευθυντή της ΕΣΗΕΜ-Θ, γύρω από την εκλογική αναμέτρηση, αλλά και την επόμενη μέρα τόσο για τις ΗΠΑ όσο και για τον υπόλοιπο κόσμο.
Μιλώντας πριν την προβολή της ταινίας, ο κ. Ανδρεαδάκης, κάνοντας αναφορά στη γνωστή πολιτική δυστοπική ταινία V for Vendetta (2005), ανέφερε πως για δεύτερη φορά, μετά το 1605 και Συνωμοσία της Πυρίτιδας, η ημερομηνία της 5ης Νοεμβρίου θα χαραχτεί στην ιστορία της ανθρωπότητας. «Ελπίζουμε αύριο το πρωί η ιστορία να καταγράψει μια νίκη της Κάμαλα Χάρις. Το ντοκιμαντέρ που θα δείτε δείχνει ακριβώς τους κινδύνους που μπορούν να ανακύψουν αύριο το πρωί σε μια αντίθετη περίπτωση», ανέφερε αρχικά ο Ορέστης Ανδρεαδάκης. Από την πλευρά τους, ο κ. Σεβαστάκης και ο κ. Κοτσιφός ευχαρίστησαν το Φεστιβάλ για την πρόσκληση. «Χαίρομαι πάρα πολύ που έχουμε συναντηθεί με τη συγκεκριμένη αφορμή, παρά το γεγονός, όπως είπε και ο κ. Ανδρεαδάκης, πως πρόκειται για μια πάρα πολύ κρίσιμη μέρα. Το ντοκιμαντέρ που θα δούμε σκιαγραφεί χειροπιαστά διάφορα ζητήματα που εμείς τα συζητάμε σε επίπεδο υποθετικό και λίγο ιδεολογικό. Εδώ, θα δούμε τη ζωντανή ιστορία καθώς ξετυλίγεται ή έστω ένα κομμάτι αυτής της ιστορίας», είπε ο κ. Σεβαστάκης. «Ευχαριστούμε πάρα πολύ το Φεστιβάλ που μας δίνει αυτή την ευκαιρία. Πέρα από όλα όσα είπε ο κ. Σεβαστάκης, για εμάς τους δημοσιογράφους είναι μια πολύ καλή αφορμή να θυμηθούμε και να υπενθυμίσουμε, μέσα από τα όσα θα δούμε, τον ρόλο που μπορούν και –ελπίζουμε πως– καλούνται να διαδραματίσουν η δημοσιογραφία και η ενημέρωση σε αυτή την υπόθεση», ανέφερε ο κ. Κοτσιφός.
«Τα τελευταία προγνωστικά που είδα είναι αμφίρροπα. Το αποτέλεσμα θα κριθεί από τις πολιτείες που άλλοτε καταλήγουν στους Ρεπουμπλικάνους κι άλλοτε στους Δημοκρατικούς, με πολύ μικρές διαφορές», είπε ο κ. Ανδρεαδάκης μετά το τέλος της ταινίας, δίνοντας το μικρόφωνο στους δύο καλεσμένους. Ο κ. Σεβαστάκης σχολίασε αρχικά τη δυναμική της ταινίας Γέννημα-Θρέμμα: «Σήμερα μιλάμε μεν για τις εκλογές, αλλά πρέπει να επεκτείνουμε λίγο τη σκέψη μας και να δούμε τα διαφορετικά επίπεδα αυτού του φαινομένου. Ένα από αυτά είναι η διαμόρφωση ενός κόσμου, ενός μέρους του αμερικανικού λαού. Από τη μια, έχουμε τα πρόσωπα, τις αγωνίες, τους προβληματισμούς και τις συγκρούσεις τους. Από την άλλη, έχουμε τα πολιτικά και οικονομικά συστήματα, που αφορούν τις διεθνείς σχέσεις. Αυτή η σχέση, νομίζω, ανάμεσα στη σύγκρουση διαφορετικών ταυτοτήτων και τα πολιτικά αποτελέσματα αυτής της σύγκρουσης, είναι το κλειδί για να καταλάβουμε αυτή την κρίση, γιατί πρόκειται για μια κρίση που δεν εξαντλείται σε μια πολιτική διαμάχη συμβατικού τύπου. Είναι μια ταυτοτική, σχεδόν υπαρξιακή, διαμάχη. Γι’ αυτό και έχει χαθεί το πνεύμα συμβιβασμού που υπήρχε ενδεχομένως σε παλαιότερες περιόδους. Είναι δυνατόν να υπάρξει ξανά μια έννοια πολιτικής κοινότητας ή ζούμε στην εποχή των κατακερματισμένων κοινών;», ανέφερε αρχικά. Στη συνέχεια, σχολίασε πως τα όσα συνέβησαν στο Καπιτώλιο τον Ιανουάριο του 2021 αποτελούν σίγουρα ένα σημαντικό συμβάν: «Η Αμερική, παρόλο που δεν είναι η υπερδύναμη που φανταζόμαστε ή που είχαμε σκιαγραφήσει στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου, παραμένει η καρδιά του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού και όλων των ιδεολογιών και των τάσεων που πηγάζουν από εκεί. Σχεδόν αυτονόητα, λοιπόν, η επίθεση στο Καπιτώλιο συνιστά ένα βαρυσήμαντο συμβάν».
Ο κ. Κοτσιφός πήρε τη σκυτάλη αμέσως μετά: «Βλέποντας το ντοκιμαντέρ από την πλευρά της δημοσιογραφικής προσέγγισης, μου έκανε πολύ μεγάλη εντύπωση ο τρόπος με τον οποίο ο σκηνοθέτης συμπεριφέρθηκε στα πρόσωπα. Η προσέγγιση στις μαρτυρίες περιείχε μια δικαιοσύνη. Κατάφερε να αναδείξει, παρά τις πολύ έντονες συμπεριφορές, τις αποχρώσεις της αμηχανίας όταν οι ήρωές του έρχονταν αντιμέτωποι με τις εσωτερικές τους αντιφάσεις. Και αυτό ίσως να είναι το ερμηνευτικό κλειδί για όσα επιχειρούμε και εμείς να ανιχνεύσουμε. Όποτε η συζήτηση πήγαινε σε επίπεδο επιχειρηματολογίας, όποτε δηλαδή χρειαζόταν να κάνει ο ήρωας ένα βήμα παραπάνω για να τεκμηριώσει αυτό για το οποίο διαδήλωνε –με λόγια ή και με πράξεις–, εκεί προέκυπτε σταδιακά μια εσωτερική κατάρρευση. Ίσως αυτό ακριβώς να είναι το ανησυχητικό συμπέρασμα για τα όσα θα κληθούμε να μεταδώσουμε μετά τις εκλογές. Αυτή η σύγκρουση ταυτοτήτων θα πρέπει να επανέλθει σε επίπεδο επιχειρηματολογίας», ανέφερε ο Γιάννης Κοτσιφός.
Σχολιάζοντας τα προφίλ των ψηφοφόρων του Ντόναλντ Τραμπ και της Κάμαλα Χάρις, ο κ. Σεβαστάκης σχολίασε: «Οι ψηφοφόροι του Τραμπ διακατέχονται από πολύ πιο έντονα συναισθήματα, ενώ σε εκείνους της Κάμαλα ένα αρκετά μεγάλο κομμάτι είναι πιο μετριοπαθές, πιο δικαιωμένο, ενδεχομένως, στη ζωή. Πρόκειται για έναν κόσμο που δεν έχει τέτοια συγκρουσιακά ζητήματα να επιλύσει. Υπάρχουν όμως και κομμάτια των νέων ψηφοφόρων των Δημοκρατικών τα τελευταία χρόνια, τα οποία αναζητούν κάτι περισσότερο. Μια δικαιοσύνη έμφυλη ή φυλετική, μια δικαιοσύνη κοινωνική, πολύ πιο έντονη, που ξεφεύγει από όσα μπορεί να προσφέρει το Δημοκρατικό κόμμα. Αυτός ο κόσμος θα ψηφίσει κατά τεκμήριο την Κάμαλα Χάρις ως αντίβαρο και αποδοκιμασία στον Τραμπ, δεν θα την ψηφίσει με την ψυχή του. Ο Τραμπ έχει σε μεγάλο βαθμό καταφέρει να κάνει ένα κόμμα συντηρητικό να στραφεί προς την άκρα Δεξιά –μια ιδιόμορφη άκρα Δεξιά– και σε αυτό το πολιτικό μπλοκ ο κόσμος είναι πολύ πιο ταγμένος, έχοντας επιλέξει μια ένθερμη και πολεμική ταυτότητα. Έτσι, η επιθετικότητα είναι σχεδόν μονόπλευρη», διευκρίνισε σχετικά.
Ο κ. Κοτσιφός πήρε τον λόγο, συμπληρώνοντας: «Για τους Δημοκρατικούς είναι πιο έντονη η συνείδηση των θεσμών και η προσπάθεια της αποκατάστασής τους. Δηλαδή, ακόμη κι αν νιώθεις ότι δεν επαρκούν για να ικανοποιήσουν το αίτημά σου, δεν καταφεύγεις στον εξτρεμισμό για να ανακτήσεις το χαμένο έδαφος, προσδοκάς με κάποιον τρόπο την αποκατάστασή τους». Ο κ. Σεβαστάκης υπογράμμισε με τη σειρά του: «Στο ντοκιμαντέρ, οι χαρακτήρες που παρακολουθούμε δεν παραμένουν ίδιοι μέσα σε αυτούς τους μήνες. Έχουν ρωγμές, υπάρχει μια κεντρική άποψη ότι “αυτοί μας προδίδουν, αυτοί δεν μας συμπεριλαμβάνουν”, και αυτό το ζήτημα κρύβει στον πυρήνα του μια σύγκρουση που δεν θα τερματιστεί με ένα εκλογικό αποτέλεσμα. Οι ταυτότητες δεν εξαρτώνται από τα χρονικά δεδομένα, είναι κάτι πολύ βαθύτερο και έχουν συνέπειες», συμπλήρωσε ο κ. Σεβαστάκης.
Σε ερώτηση του κ. Κοτσιφού σχετικά με τη σκοπιά του σκηνοθέτη Μαικλ Πρίμο και τις αποστάσεις που προσπάθησε να διατηρήσει στην ταινία, πάντα και με γνώμονα το ακτιβιστικό του υπόβαθρο, ο κ. Ανδρεαδάκης ανέφερε: «Είναι μια παράδοση του ντοκιμαντέρ παρατήρησης να μην παίρνεις θέση, αλλά να καταγράφεις με όσο το δυνατόν με μεγαλύτερη αντικειμενικότητα. Και αφήνεις τον θεατή να βγάλει τα συμπεράσματά του. Ο Πρίμο κινείται σε αυτή τη μεγάλη παράδοση, παίρνοντας ωστόσο θέση». Ο κ. Σεβαστάκης συμπλήρωσε: «Φτιάχνει μια ηθογραφία θα έλεγα, μια ανθρωπολογία αυτού του χώρου, θέλοντας να δείξει πώς παράγεται τελικά ένα πολιτικό γεγονός διεθνούς εμβέλειας όπως η έφοδος στο Καπιτώλιο. Αυτό είναι κάτι που όσοι ασχολούμαστε με την πολιτική θεωρία το εκτιμούμε και πρέπει να το εξετάσουμε βαθύτερα. Πιστεύω ότι θα ήταν χρήσιμη μια τέτοια απόπειρα και στην Ελλάδα, που δεν έχουμε βέβαια τέτοιου βεληνεκούς κινήματα, μια τέτοιου είδους προσέγγιση στα πρόσωπα, στους λόγους δράσης και στο πώς κατευθύνονται μέσα στον χρόνο, ας πούμε προς την άκρα δεξιά ή και σε άλλους χώρους. Νομίζω πως πρόκειται για μια αξιοζήλευτη προσέγγιση».
Όσο για το αν η επίθεση στο Καπιτώλιο ήταν τελικά ένα κομβικής σημασίας γεγονός στην αμερικανική ιστορία, ο κ. Σεβαστάκης σχολίασε: «Οι πρωταγωνιστές μιας τέτοιας εξέλιξης, όσο γραφικοί κι αν είναι στα μάτια μας, παράγουν και αυτοί ιστορία και αναγκάζουν ένα πολιτικό και μιντιακό σύστημα να ασχοληθεί μαζί τους με εντονότερο τρόπο. Άλλωστε, αυτό γίνεται τα τελευταία χρόνια. Τα κινήματα δεν είναι πάντα κάτι υψηλό και μεγαλειώδες, μπορεί να είναι και κάτι που διαθέτει κωμικοτραγικές πτυχές», σημείωσε. Στη συνέχεια, αναφέρθηκε στις συγκυριακές αλλαγές των τελευταίων τεσσάρων χρόνων και στο πώς διαμορφώνουν το σημερινό τοπίο: «Δεν είμαστε στο 2020. Κάθε ιστορική και πολιτική στιγμή έχει τη δική της λογική και μοναδικότητα. Παρόλα αυτά, αυτές οι διεργασίες και τα πάθη, που ήρθαν στο προσκήνιο το 2020, συνεχίζουν σήμερα».
«Είναι λοιπόν μια εποχή τεράτων;» αναρωτήθηκε ο κ. Ανδρεαδάκης, αναφερόμενος και στο φετινό αφιέρωμα του Φεστιβάλ με τίτλο Εμείς, το Τέρας. «Έχουμε συγκεντρώσει μια σειρά ταινιών όλων των ειδών από πολλές χώρες, που καλύπτει ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας του κινηματογράφου, παλιές αλλά και σύγχρονες ταινίες, τις οποίες τις επέλεξε ένας πολύ σημαντικός άνθρωπος των κινηματογραφικών φεστιβάλ, ο Κάρλο Σατριάν, πρώην διευθυντής των Φεστιβάλ του Βερολίνου και του Λοκάρνο, που απεικονίζουν αυτή την κατάσταση. Το πώς ένας άνθρωπος της διπλανής πόρτας, ένας υπάλληλος που ακολουθεί εντολές, όπως ήταν ο Άιχμαν, ο αρχιτέκτονας και διεκπεραιωτής της Τελικής Λύσης, μπορεί να λειτουργήσει ως τέρας. Η άλλη όψη του αφιερώματος κινείται στην αντίθετη κατεύθυνση: το πώς η οργανωμένη κοινωνία εκλαμβάνει ως τέρατα ανθρώπους που απλώς εκπέμπουν κάποιους είδους διαφορετικότητα», δήλωσε σχετικά, ενώ παράλληλα έκανε αναφορά και στην έκθεση που αντλεί έμπνευση από το αφιέρωμα και φιλοξενείται στο MOMus-Πειραματικό Κέντρο Τεχνών (Αποθήκη Β1-Λιμάνι Θεσσαλονίκης), με έργα από τους καλλιτέχνες Μαλβίνα Παναγιωτίδη και Δαυίδ Σαμπεθάι.
«Στην παράδοση της κριτικής σκέψης, το έτερο είναι πάντα μια πρόκληση για να σκεφτείς, να μετασχηματίσεις τη δική σου ταυτότητα, να αναμετρηθείς με τα δικά σου φαντάσματα. Πώς θα ξεχωρίσουμε το τέρας που γεννιέται από το ηθικοπολιτικό κακό από το “τέρας” που απλώς μας προκαλεί να γνωρίσουμε το διαφορετικό; Όσο και αν φαντάζει περίεργο, κάτι τέτοιο είναι πολύ δύσκολο στις πολιτικές μας κρίσεις, στον τρόπο που διαβάζουμε την καθημερινότητα. Γιατί ανάλογα με το τι συμπαθούμε, μετατρέπουμε τον αντίπαλο σε τέρας και χάνουμε την ικανότητα της διάκρισης. Δεν είμαστε αδέκαστοι κριτές και ηθικολόγοι απέναντι στα τέρατα. Προσπαθούμε όμως να διακρίνουμε και να αντιμετωπίζουμε το πολιτικό κακό, με όλες τις αποχρώσεις και αντιθέσεις του», ανέφερε ο κ. Σεβαστάκης. Ο κ. Κοτσιφός συμπλήρωσε σχετικά: «Τα τέρατα συνήθως εμπεριέχουν μια διαδικασία μεταμόρφωσης. Το δύσκολο είναι ότι αυτή η μεταμόρφωση δεν σημαίνεται ευδιάκριτα, γίνεται ολοένα δυσχερέστερη και οδηγεί σε πολλές παρανοήσεις, σε μεγάλους εφησυχασμούς ή λανθασμένες διαγνώσεις, οι οποίες αθροιστικά δημιουργούν πολιτική σύγχυση, ένα κομμάτι της οποίας εικάζω πως θα βρούμε μπροστά μας με την ολοκλήρωση αυτών των εκλογών».
Η συζήτηση άνοιξε έπειτα προς το κοινό. Σε σχόλιο σχετικά με την ταυτότητα των υποστηρικτών του Τραμπ, και συγκεκριμένα μερίδας των λευκών Αμερικανών από τις μεσοδυτικές πολιτείες, αλλά και το πώς οι χαμηλές προσδοκίες τους εξωτερικεύτηκαν με την ψήφο στον Τραμπ, ο κ. Κοτσιφός σχολίασε: «Στην ταινία, κάποιος από τους πρωταγωνιστές λέει: “Τα παιδιά μας δεν θα ζήσουν ποτέ τα υπέροχα πράγματα που ζήσαμε εμείς το ’60, το ’70, το ’80”, και αυτό είναι μια διαπίστωση που εκπορεύεται από αυτό το αίσθημα απώλειας και αδικίας, το οποίο είναι τόσο παγιωμένο ώστε να αγνοεί την πρόοδο που τυχόν υπήρξε για τα παιδιά άλλων πληθυσμιακών ομάδων». Ο κ. Σεβαστάκης συμπλήρωσε: «Αντιδρούν σε αυτή τη φαντασιακή, σε μεγάλο βαθμό κατασκευασμένη και από τους ίδιους, περιφρόνηση. Αντιδρούν με αυτό τον τρόπο, περνώντας από έναν ριζοσπαστισμό των λόγων σε έναν εξτρεμισμό των πράξεων».
Σε σχόλιο του κ. Ανδρεαδάκη για την ύπαρξη ανάλογων φαινομένων και στην Ευρώπη, ο κ. Κοτσιφός δήλωσε: «Τέτοιου είδους ταυτοτικά ζητήματα, με πολιτικές και κοινωνικές μετατοπίσεις, οι οποίες φέρνουν σε πολύ μεγάλη αμηχανία τα παραδοσιακά πολιτικά σχήματα, νομίζω πως αφθονούν στην Ευρώπη, αποτελώντας το μεγάλο πολιτικό στοίχημα της εποχής μας. Στο ευρωπαϊκό σκέλος, τουλάχιστον, έχουμε ακόμη έναν ισχυρό απόηχο της ανάγκης για μια ρυθμιστική προσέγγιση, η οποία μπορεί πράγματι να μετριάσει τις συνέπειες αυτής της μετατόπισης». Από την πλευρά του, ο κ. Σεβαστάκης συμπλήρωσε: «Η βασική λέξη γύρω από την οποία αυτές οι ταυτότητες συναθροίζονται, είναι η λέξη “ελευθερία”, διατυπωμένη είτε ως “freedom” είτε ως “liberty”. Υπάρχουν κάποιες διαφορές ανάμεσα στις δύο λέξεις, αλλά σε κάθε περίπτωσή οι αντιδρώντες διεκδικούν μια αντίληψη της ελευθερίας ενάντια στη ρύθμιση ή στο ίδιο το κράτος. Διεκδικούν μια τέτοιου τύπου ελευθερία, η οποία αντιφάσκει με την παραδοσιακή εικόνα που έχουμε για την ακροδεξιά, που παραδοσιακά ήταν το κόμμα της πειθαρχίας, της τάξης, της ιεραρχικής επιβολής. Εδώ συνυπάρχουν το φάντασμα της ιεραρχίας με το φάντασμα μιας ελευθερίας χωρίς κανόνες, εγωιστικής και ατομικιστικής θα έλεγα, μια συνύπαρξη που συναντούμε συχνά σε διάφορα τέτοιου τύπου κινήματα των τελευταίων χρόνων».
Κλείνοντας τη συζήτηση ο κ. Ανδρεαδάκης σχολίασε: «Ελπίζουμε να μη διαμορφωθεί μια νέα “Διεθνής των τεράτων”. Εμείς, φυσικά, δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι περισσότερο από το να διοργανώνουμε τέτοιες κουβέντες, να προβάλλουμε ταινίες που καταγράφουν όλα αυτά τα γεγονότα που πυροδοτούν τη σκέψη μας, που μας κάνουν να βλέπουμε την κοινωνία και την πολιτική ζωή με κριτική ματιά, αλλά και να υποδεχόμαστε ανθρώπους ευαίσθητους και πολιτικοποιημένους όπως οι σημερινοί μας ομιλητές».
