25ο ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ // 2-12/3/2023
Masterclass του Νικολάους Γκεϊρχάλτερ: Η τέχνη της πραγματικότητας
Ο αυστριακός σκηνοθέτης Νικολάους Γκεϊρχάλτερ παρέδωσε masterclass την Τρίτη 7 Μαρτίου, στην αίθουσα Παύλος Ζάννας, με τίτλο «Η τέχνη της πραγματικότητας», στο πλαίσιο του 25ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, το οποίο φιλοξενεί αφιέρωμα στο έργο του. Τον λόγο πήρε αρχικά ο κ. Απόστολος Καρακάσης, σκηνοθέτης και καθηγητής στο Τμήμα Κινηματογράφου του ΑΠΘ, ο οποίος προλόγισε τον Νικολάους Γκεϊρχάλτερ στο κοινό: «Είναι μεγάλη μας τιμή να υποδεχόμαστε μία από τις κορυφαίες προσωπικότητες του σύγχρονου ντοκιμαντέρ τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Είναι βέβαιο πως ο ίδιος θα κοκκινίσει ακούγοντας αυτά τα λόγια διότι είναι εξαιρετικά σεμνός και προσιτός, αλλά πιστέψτε με, δεν υπερβάλλω ούτε στο ελάχιστο. Ο Νικολάους Γκεϊρχάλτερ έχει αναπτύξει τη δική του προσωπική κινηματογραφική γλώσσα, η οποία ωθεί τον θεατή να στοχαστεί για όλα τα κομβικά ζητήματα που απασχολούν τη δυτική κοινωνία. Σχεδόν όλες οι ταινίες του έχουν προβληθεί σε προηγούμενες διοργανώσεις του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης και έχουν αποσπάσει πληθώρα από βραβεία και τιμητικές διακρίσεις σε πολλά διεθνή φεστιβάλ. Μάλιστα, αυτή τη στιγμή που μιλάμε, το Κέντρο Πομπιντού, στο Παρίσι, διοργανώνει ρετροσπεκτίβα στο έργο του», ανέφερε σχετικά.
Στη συνέχεια, τον λόγο πήρε ο Νικολάους Γκεϊρχάλτερ, ο οποίος ευχαρίστησε το κοινό για την παρουσία του. «Βλέπω πολλούς φοιτητές που σπουδάζουν κινηματογράφο στο κοινό, γεγονός που με χαροποιεί ιδιαίτερα. Οφείλω, βέβαια, να σας πω ότι δεν φοίτησα ποτέ σε κάποια αντίστοιχη σχολή. Μετά την τρίτη απόρριψη, το πήρα απόφαση οριστικά, ίσως μάλιστα να μπήκα και σε μια διαδικασία να αποδείξω στον εαυτό μου πως μπορώ να γυρίσω ταινίες ακόμη και χωρίς να έχω σπουδάσει το αντικείμενο. Έπειτα από τόσα χρόνια αναλογίζομαι πως αν τυχόν είχα ακολουθήσει τις συγκεκριμένες σπουδές, σίγουρα οι ταινίες μου θα ήταν διαφορετικές. Δεν ξέρω αν θα ήταν καλύτερες ή χειρότερες, αλλά σίγουρα δεν θα είχαν αυτή την απλή δομή που διαθέτουν. Παραδίδοντας μαθήματα σε νεαρούς φοιτητές, η πρώτη συμβουλή που τους δίνω είναι να μην ακολουθούν δογματικά τις υποδείξεις των καθηγητών. Φυσικά, δεν το εννοώ τελείως κυριολεκτικά, αλλά καταλαβαίνετε πώς το εννοώ. Προσωπικά μιλώντας, υπήρξα τυχερός, μπόρεσα να βρω τον δρόμο μου σε αυτή την τέχνη και σε αυτή τη δουλειά, ίσως να με βοήθησε και η πρότερη θητεία μου στη φωτογραφία. Θα σας δείξω ένα απόσπασμα από το ντοκιμαντέρ Γη (Earth), το οποίο ελπίζω πως θα λειτουργήσει ως έναυσμα για να θίξουμε διάφορα θέματα γύρω από το είδος του ντοκιμαντέρ», δήλωσε ο Νικολάους Γκεϊρχάλτερ.
Αμέσως μετά την προβολή του αποσπάσματος, ο αυστριακός δημιουργός αναφέρθηκε λεπτομερώς στο πώς γυρίστηκε το συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ: «Το ντοκιμαντέρ αυτό είναι η πιο τρανταχτή απόδειξη ότι ορισμένες φορές δεν χρειάζεται εξαντλητική προετοιμασία για να γυρίσεις ένα ντοκιμαντέρ όπως ακριβώς επιθυμείς. Αρχικά, ήταν εξαιρετικά δύσκολο να πάρουμε άδεια για να κινηματογραφήσουμε τις εγκαταστάσεις ενός ορυχείου. Ύστερα από πολλές αρνητικές απαντήσεις βρέθηκε αυτό το ορυχείο στην Ισπανία, όπου μας έδωσαν την άδεια να τραβήξουμε πλάνα. Από εκείνη τη στιγμή και έπειτα, έξι μέρες προετοιμασίας αποδείχθηκαν αρκετές. Επιπλέον, είναι κανόνας πως δεν πρέπει να έχεις προαποφασίσει πώς ακριβώς θα εξελιχθεί ένα ντοκιμαντέρ. Πρέπει να είσαι διατεθειμένος να προσαρμόζεσαι, να αλλάζεις κατεύθυνση, να έχεις τα μάτια σου ανοιχτά για ό,τι καινούργιο και ενδιαφέρον προκύψει στην πορεία. Οι άνθρωποι σε μέρη σαν κι αυτό είναι πολύ πιο δεκτικοί και ανοιχτοί να μιλήσουν απ’ όσο θα περίμενε κανείς. Δεν είναι εξάλλου πολύ συχνό και για τους ίδιους να ενδιαφερθεί κάποιος τόσο έντονα για τη ζωή και την εργασία τους. Στη διάρκεια των γυρισμάτων, βιώσαμε δύο αναπάντεχες εκπλήξεις. Πρώτον, ανακαλύψαμε ότι μέσα στο ορυχείο υπήρχε και ένας αρχαιολογικός χώρος. Μιλώντας με τον υπεύθυνο της αρχαιολογικής ανασκαφής, ο οποίος είχε και μια πολύ γοητευτική οπτική ως άνθρωπος, εντάξαμε μια δεύτερη ιστορία στην ταινία, η οποία άρχισε να κινείται παράλληλα με τη βασική ιστορία. Δεύτερον, διαπιστώσαμε πως κάθε μέρα, στις 12 το μεσημέρι, γινόταν μια προγραμματισμένη έκρηξη, την οποία ήμασταν αποφασισμένοι να συμπεριλάβουμε στο τελικό υλικό της ταινίας».
Σε ερώτηση για το κατά πόσο ασκεί δριμεία κριτική στον δυτικό τρόπο ζωής, ο Νικολάους Γκεϊρχάλτερ απάντησε σχετικά: «Εξυπακούεται πως αντιμετωπίζω με κριτική ματιά διάφορες επιζήμιες συμπεριφορές και τάσεις του σύγχρονου ανθρώπου, ιδίως απέναντι στο περιβάλλον: την κατασπατάληση των πόρων, τη μόλυνση, την απληστία με την οποία συμπεριφερόμαστε ως είδος. Ωστόσο, την ίδια στιγμή, για να πάρω αφορμή από το ντοκιμαντέρ Γη, γοητεύομαι κι εγώ από μια συνθήκη με την οποία διαφωνώ. Η ανθρωπότητα ανέκαθεν προσπαθούσε να ανακαλύψει νέους πόρους, να τραβήξει τα όριά της πέρα από το επιτρεπτό, να προχωρήσει σε αχαρτογράφητα βάθη. Το ζητούμενο δεν είναι να ασκήσεις μια εύκολη και ανέξοδη κριτική. Το σημαντικό είναι να κατανοήσεις και να αφουγκραστείς, να δείξεις ενδιαφέρον. Κατά τη γνώμη μου, οι ταινίες δεν μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο. Μπορούν, όμως, να σε οδηγήσουν σε μονοπάτια που δεν φανταζόσουν, να πυροδοτήσουν μια εσωτερική διεργασία που δεν φαινόταν δυνατή ή πιθανή. Το δικό μου χρέος είναι να καδράρω και να κινηματογραφήσω τις καταστάσεις, τις ιστορίες και τις συνθήκες με τρόπο που θα κάνω τον θεατή να νιώσει παρών. Μόνο αν νιώσεις πως βρίσκεσαι εκεί, πως όλα αυτά που βλέπεις σε ένα ντοκιμαντέρ, όντως συμβαίνουν στην πραγματική ζωή, στον δικό μας κόσμο, μπορείς να αναπτύξεις γνώμη», ανέφερε χαρακτηριστικά.
Ακολούθως, απαντώντας σε ερώτηση του κοινού, μίλησε για τη χρήση των συνεντεύξεων, τη μέθοδο συγγραφής των σεναρίων, αλλά και τη διαδικασία επιλογής των τοποθεσιών στις ταινίες του. «Εννοείται πως φτιάχνω ένα αρχικό σενάριο, χωρίς λεπτομέρειες, όμως, μονάχα με τη γενική κατεύθυνση της ταινίας, δίχως αναλυτικό πλάνο. Κατά τη γνώμη μου είναι επικίνδυνο να ακολουθείς πιστά ένα σενάριο όταν φτιάχνεις ένα ντοκιμαντέρ. Αν παραμείνεις πιστός σε κάτι που έχεις προαποφασίσει, το μόνο που θα πετύχεις είναι η αναπαραγωγή της γνώσης που ήδη κατέχεις. Ο στόχος, όμως, είναι διαφορετικός. Πρέπει να εμπλουτίζεις συνεχώς την οπτική σου, να ανοίγεις τους ορίζοντές σου, να εκπλήσσεις ακόμη και τον ίδιο σου τον εαυτό. Για να το θέσω πιο απλά, πρέπει να αφήνεις χώρο για να συμβούν πράγματα. Όσο για τις συνεντεύξεις, πολλές φορές αποφεύγω να τις εντάξω στις ταινίες μου, αλλά δεν πρόκειται για πάγια τακτική: εξαρτάται πάντα από την περίσταση, από το πώς κύλησαν οι συνεντεύξεις, από το αν μπορούν να λειτουργήσουν ευεργετικά στο πλαίσιο της εκάστοτε ταινίας. Στις ταινίες μου στήνω με την κάμερα μια θεατρική σκηνή, όπου οι συνεντευξιαζόμενοι καλούνται να είναι ο εαυτός τους, χωρίς παρεμβολές ή έξωθεν παρεμβάσεις. Επιπλέον, δεν με ενδιαφέρουν καθόλου τα στατιστικά νούμερα και στοιχεία, τα οποία μπορεί να ξετρυπώσει κανείς εύκολα στο διαδίκτυο. Η αποστολή του ντοκιμαντέρ υπερβαίνει την απλή παράθεση γεγονότων και δεδομένων», δήλωσε χαρακτηριστικά.
«Όσον αφορά τις τοποθεσίες, τις επιλέγω με πολλή προσοχή, αλλά σπανίως τις επισκέπτομαι πριν αρχίσουμε γυρίσματα. Αν το έκανα, θα είχα μια ήδη σχηματισμένη γνώμη και οπτική, από την οποία θα ήμουν αναγκασμένος να απομακρυνθώ όταν θα ερχόταν η ώρα των γυρισμάτων διότι αυτό που συμβαίνει σε αληθινό χρόνο διαφέρει πάντα από ό,τι έχεις προσχεδιάσει. Φυσικά, έχω μια μικρή επίλεκτη ομάδα, η οποία αναλαμβάνει όλη την προετοιμασία. Το δικό μου κομμάτι δουλειάς είναι και το πιο διασκεδαστικό για να είμαι ειλικρινής». Λίγο πριν την ολοκλήρωση του masterclass, ο Νικολάους Γκεϊρχάλτερ έδειξε στο κοινό ένα μικρό απόσπασμα από το ντοκιμαντέρ Ο επιούσιος, το οποίο φέρνει στο προσκήνιο τις σκοτεινές και αθέατες όψεις της βιομηχανίας των τροφίμων. Απαντώντας σε ερώτηση του κοινού για το αν υπάρχει ηθικό όριο στις βίαιες εικόνες που μπορεί να απεικονίσει ένας δημιουργός ντοκιμαντέρ, ο αυστριακός σκηνοθέτης απάντησε σχετικά: «Στη συγκεκριμένη περίπτωση ένιωσα πως είναι χρέος μου να δείξω την πραγματικότητα στα πτηνοτροφεία και στα σφαγεία, όπως ακριβώς είναι, χωρίς την παραμικρή ωραιοποίηση. Στο κάτω κάτω της γραφής πρόκειται για το φαγητό που βάζουμε στο τραπέζι μας κάθε μέρα. Το κοινό δικαιούται να ξέρει τι ακριβώς ισχύει», κατέληξε σχετικά.
Κλείνοντας, ο Νικολάους Γκεϊρχάλτερ απάντησε στο κατά πόσο επιδιώκει το αισθητικό αποτέλεσμα στα πλάνα του, αλλά και στο αν επιλέγει μια λιγότερο συμβατική και πειραματική αφήγηση σε ορισμένα ντοκιμαντέρ, όπως για παράδειγμα στο Homo Sapiens. «Είναι δεδομένο ότι το αισθητικό σκέλος με απασχολεί ως δημιουργό. Πιστεύω ακράδαντα πως μια όμορφη εικόνα μπορεί να προσελκύσει το κοινό, να εξάψει το ενδιαφέρον του. Σε άλλα ντοκιμαντέρ που έχω σκηνοθετήσει, προσπαθώ να κινηματογραφήσω τα κτίρια και τις υποδομές με τρόπο που βοηθά το κοινό να αντιληφθεί τις δομές ενός ολόκληρου συστήματος. Πιθανώς να παίζει κάποιο ρόλο και η εμπειρία μου στον χώρο της φωτογραφίας. Για να είμαι ειλικρινής, δεν μπορώ καν να προσδιορίσω ποια είναι η συμβατική και ποια η πειραματική αφήγηση. Η αλήθεια είναι, πάντως, ότι δεν επιθυμώ ποτέ να φανώ ιδιαίτερα επεξηγηματικός, η υπερβολική πληροφορία αφαιρεί κάθε ενδιαφέρον. Δεν πρέπει να μετατρέπεται ποτέ σε αυτοσκοπό η ικανοποίηση του κοινού. Ούτως ή άλλως δεν πρέπει να υποτιμούμε τον θεατή. Από την εμπειρία μου έχω καταλάβει πως το κοινό είναι πρόθυμο να αφομοιώσει και να παρακολουθήσει εξαιρετικά πολύπλοκα πράγματα, αρκεί να του κεντρίσεις την προσοχή και να το κάνεις κομμάτι της ιστορίας που αφηγείσαι. Ως προς το πιο τεχνικό κομμάτι, αποφεύγω συστηματικά τα κοντινά πλάνα. Είναι προτιμότερο, πιο συναρπαστικό και πολύ πιο δημοκρατικό να επιλέξει το κοινό πού θα εστιάσει την προσοχή του. Το κοντινό πλάνο σε ένα ντοκιμαντέρ είναι σαν να υπαγορεύεις στον θεατή πού πρέπει να δώσει σημασία», ανέφερε ο Νικολάους Γκεϊρχάλτερ ολοκληρώνοντας την τοποθέτησή του.
