19ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης
3-12 Μαρτίου 2017
MASTERCLASS EDN
«Ερευνώντας δικαιώματα & Το δικαίωμα στην έρευνα»
με την Ελίζαμπεθ Κλινκ
3-12 Μαρτίου 2017
MASTERCLASS EDN
«Ερευνώντας δικαιώματα & Το δικαίωμα στην έρευνα»
με την Ελίζαμπεθ Κλινκ
Όλα όσα αφορούν στα πνευματικά δικαιώματα, τα αρχεία και την έρευνα βρέθηκαν στο επίκεντρο του masterclass που πραγματοποιήθηκε την Τρίτη 7 Μαρτίου 2017 στην αίθουσα Παύλος Ζάννας, στο πλαίσιο του Docs in Thessaloniki Pitching Forum 2017 του 19ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Εισηγήτρια του masterclass ήταν η Ελίζαμπεθ Κλινκ, έμπειρη ερευνήτρια του οπτικοακουστικού τομέα διεθνώς και εξειδικευμένη επαγγελματίας στα αρχεία και τους τρόπους που μπορούν οι σκηνοθέτες να τα εκμεταλλευτούν. Το masterclass συν-διοργανώθηκε από το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Ντοκιμαντέρ (EDN) και το Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
Την Ελίζαμπεθ Κλινκ παρουσίασε ο Ove Rishoj Jensen, Film & Media Consultant του EDN, παρατηρώντας πόσο σημαντικό είναι για τους δημιουργούς των ταινιών τεκμηρίωσης να εντοπίζουν αρχειακό υλικό. Στη συνέχεια η κ. Κλινκ ανέπτυξε τις βασικές θεματικές του masterclass: την έρευνα που πρέπει να γίνεται πριν από τα γυρίσματα ενός ντοκιμαντέρ για τη λήψη δικαιωμάτων, καθώς και τι συμβαίνει με τα δικαιώματα για χρήση εικόνων, βίντεο και μουσικής.
Έρευνα για τα πνευματικά δικαιώματα
Η Ελίζαμπεθ Κλινκ τόνισε αρχικά ότι οι δημιουργοί πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους όλα τα πνευματικά δικαιώματα και να εξασφαλίζουν άδειες για όλο το υλικό που δεν τους ανήκει. Υπάρχει, είπε, συχνά η τάση να παίρνει κανείς ό,τι είναι εύκολα διαθέσιμο, ωστόσο η λήψη άδειας είναι απαραίτητη όταν πρόκειται η ταινία να διανεμηθεί ή να μεταδοθεί. Για το λόγο αυτό, πριν ακόμα αρχίσουν τα γυρίσματα, είναι απαραίτητο να συγκεντρωθούν όλες οι φόρμες εκχώρησης δικαιωμάτων που θα χρειαστούν, για τα πρόσωπα που θα συμμετέχουν, τις πηγές από τρίτους (για παράδειγμα ταινίες ή θεατρικά έργα) και τις τοποθεσίες.
1) Πώς ξεκινά η έρευνα;
Μια καλή αρχή είναι η «έρευνα αγοράς», για το ποιος άλλος έχει ασχοληθεί με το ίδιο θέμα, όχι μόνο για να γνωρίζει κανείς τι άλλο υπάρχει, αλλά και επειδή από τη λίστα με τα credits μπορούν να αντληθούν χρήσιμες πληροφορίες για τις πηγές του υλικού. Επόμενη καλή πηγή είναι η ευρεία αναζήτηση με λέξεις – κλειδιά ή η αναζήτηση βιβλίων για το θέμα, που οδηγεί στους ειδικούς οι οποίοι έχουν ασχοληθεί με αυτό. Ακολουθούν τα μακράς μορφής περιοδικά άρθρα, μια καλή πηγή πληροφοριών για ημερομηνίες και άλλα στοιχεία που ενδεχομένως θα χρειαστούν.
2) Ραδιοφωνικά αρχεία
Όπως τόνισε η Ελίζαμπεθ Κλινκ, επόμενο βήμα πρέπει να είναι τα αρχεία ραδιοφώνου, αρχικά γιατί είναι μια πλούσια πηγή αρχειακού υλικού από όλο τον κόσμο και συχνά απομαγνητοφωνημένα, αλλά και γιατί μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αφηγηματικές γραμμές. Επιπλέον, αν το θέμα του ντοκιμαντέρ είναι πρόσωπο που έχει πεθάνει, είναι η μοναδική ευκαιρία να ακουστεί η φωνή του. Μια άλλη θετική πλευρά των ραδιοφωνικών συνεντεύξεων είναι επιπλέον ότι συχνά είναι εκτενέστερες και επειδή είναι μόνο ήχος και όχι εικόνα κάνουν τους ανθρώπους να μιλούν πιο ανοιχτά και περισσότερο.
3) Google alerts & αρχεία εφημερίδων
Η σύγχρονη τεχνολογία προσφέρει ένα ακόμα εργαλείο στη συλλογή υλικού, τα Google alerts, για οτιδήποτε δημοσιεύεται σε ειδησεογραφικά και όχι μόνο sites και blogs για το θέμα του ντοκιμαντέρ. Εξίσου χρήσιμα όμως είναι και τα παραδοσιακά αρχεία εφημερίδων που προσφέρουν πολύ συγκεκριμένες ημερομηνίες, χρήσιμες και για περαιτέρω αρχειακή έρευνα. Αυτό που πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους οι δημιουργοί είναι ότι ο τίτλος ενός άρθρου αποτελεί κοινό κτήμα (public domain), ενώ ολόκληρο το άρθρο, ο τίτλος της εφημερίδας ή και το όνομα του συντάκτη υπόκεινται σε πνευματικά δικαιώματα και χρειάζονται λήψη άδειας.
Αναζήτηση των προσώπων που θα μιλήσουν για ένα θέμα & τοποθεσίες
Αυτό είναι το επόμενο βήμα. Με αυτά τα πρόσωπα μπορεί να έρθει κανείς σε επαφή είτε με τον παραδοσιακό τρόπο είτε μέσω των social media. Μερικές φορές ωστόσο, είναι χρήσιμο να μπεις στη θέση κάποιου, να σκεφτείς με ποιον θα είχε επαφές μια συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων, π.χ. γιατρούς, οργανισμούς, σχολεία κλπ. και να απευθυνθείς σε αυτούς. Στο θέμα της τοποθεσίας, η Ελίζαμπεθ Κλινκ τόνισε ότι είναι απαραίτητο να έχει κανείς πάντα από πριν τις απαραίτητες άδειες για να ξέρει τι επιτρέπεται να κινηματογραφήσει και τι όχι, π.χ. ποια κτίρια διασήμων αρχιτεκτόνων ή μνημεία υπόκεινται σε πνευματικά δικαιώματα. Για το λόγο αυτό καλό είναι οι δημιουργοί να απευθύνονται στις βιβλιοθήκες Film και Video μιας πόλης ή μιας χώρας, ενώ όταν πρόκειται για γυρίσματα στο εξωτερικό να είναι σε επαφή με τις τοπικές πρεσβείες.
Κινηματογράφηση προσώπων & χώρων
Για τα πρόσωπα, οι ντοκιμαντερίστες είναι απαραίτητο να υπογράφουν κάθε φορά τη φόρμα εκχώρησης δικαιωμάτων, αλλά και χρήσης υλικού βίντεο ή φωτογραφιών και για την κινηματογράφηση του σπιτιού τους. Για τους ανήλικους χρειάζεται πάντα η γραπτή άδεια γονέα ή νόμιμου κηδεμόνα, ενώ για όλους είναι απαραίτητη η διευκρίνιση ότι το υλικό μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για την προώθηση της ταινίας. Για την κινηματογράφηση σε ανοιχτούς χώρους ή σε χώρους συναυλιών / παραστάσεων η Ελίζαμπεθ Κλινκ παρατήρησε ότι είναι καλό να αποφεύγονται τα κοντινά σε πρόσωπα ή να προτιμώνται οι λήψεις από την πλάτη, αλλά σε κάθε περίπτωση να υπάρχει κοινοποίηση ότι πρόκειται να κινηματογραφηθεί το γεγονός, ώστε να αποφεύγονται μηνύσεις, όπως έχει συμβεί στο παρελθόν. Οι πρακτικές συμβουλές της σε ό,τι αφορά στα πρόσωπα που θα συμμετέχουν σε ένα ντοκιμαντέρ, είναι o δημιουργός να ενημερώνει πάντα από πριν ότι θα χρειαστεί άδεια και, αν αυτή ληφθεί τηλεφωνικά, έπειτα να υπάρχει και γραπτή επιβεβαίωση μέσω email, ενώ η προσωπική επαφή είναι αυτή που θα πείσει τους περισσότερους να συμμετέχουν. Για μεγάλες εταιρείες, οι φόρμες εκχώρησης δικαιωμάτων είναι καλό να κοινοποιούνται εκ των προτέρων στα τμήματα Δημοσίων Σχέσεων ή Τύπου, ώστε να έχουν ελεγχθεί και να αποφεύγονται καθυστερήσεις. Και μια πρακτική συμβουλή από ένα σκηνοθέτη που μοιράστηκε την εμπειρία του με το κοινό, είναι να γίνονται δύο λήψεις μιας συνέντευξης, αφενός για να είναι από διαφορετική οπτική και να προσφέρει περισσότερο υλικό για το τελικό μοντάζ και αφετέρου γιατί τη δεύτερη φορά μπορεί οι άνθρωποι που κινηματογραφούνται να πουν περισσότερα πράγματα ή να σκεφτούν πιο ήρεμα.
Αναζήτηση υλικού εικόνας και βίντεο
Η αναζήτηση υλικού εικόνας και βίντεο από αρχεία, φορείς και ιστοσελίδες που τα παρέχουν δωρεάν ή με χαμηλή χρέωση, αλλά και οι δυνατότητες που προσφέρει η αντίστροφη αναζήτηση εικόνων της Google, ήταν τα θέματα που αναπτύχθηκαν στη συνέχεια. Η Ελίζαμπεθ Κλινκ αναφέρθηκε σε αρκετά sites και τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να αναζητήσει κανείς το υλικό που χρειάζεται, τονίζοντας ωστόσο ότι είναι πάντα απαραίτητο για τους δημιουργούς να ελέγξουν ότι το αρχειακό site έχει και τα πνευματικά δικαιώματα, και όχι μόνο την πρόσβαση και τη διανομή, τυπώνοντας τη σελίδα που αναφέρει ότι η εικόνα ή το βίντεο αποτελεί κοινό κτήμα και δεν υπόκειται σε πνευματικά δικαιώματα. Ακόμα όμως και για τα αρχεία βίντεο που δεν είναι δωρεάν, πολλές φορές είναι καλύτερο για ένα δημιουργό να πληρώσει ένα ποσό, που δεν είναι απαραίτητα υψηλό, προκειμένου να αποκτήσει το δικαίωμα χρήσης ενός συγκεκριμένου υλικού, παρά να προσπαθήσει να το κινηματογραφήσει, διαδικασία που θα κοστίσει ενδεχομένως περισσότερο σε χρόνο και χρήμα.
Όσον αφορά στα βίντεο, οι αθλητικές μεταδόσεις και τα αποσπάσματα ταινιών επίσης συχνά κοστίζουν ακριβά και χρειάζονται εκχώρηση δικαιωμάτων από περισσότερα άτομα, γι’ αυτό πολλές φορές είναι καλύτερο και πιο οικονομικό για έναν σκηνοθέτη να αγοράζει τη σειρά φωτογραφιών ενός γεγονότος και να χρησιμοποιεί το μοντάζ των εικόνων αυτών.
Στον τομέα της μουσικής, υπάρχουν τρεις κατηγορίες δικαιωμάτων: σύνθεσης, ηχογράφησης και εκτέλεσης, και αντίστοιχες άδειες που πρέπει να ληφθούν από όλους, συχνά με υψηλό τίμημα. Για το λόγο αυτό είναι πολλές φορές καλύτερο για έναν σκηνοθέτη να συνεργάζεται με συνθέτη, ώστε η ταινία να έχει πρωτότυπη μουσική, που μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για την προώθησή της, ή να αγοράζει μόνο τα δικαιώματα σύνθεσης και να χρησιμοποιεί μια διασκευή από έναν μουσικό με τον οποίο συνεργάζεται.
