10ο ΦΝΘ: ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ

 

 

 

Η νύχτα της 9ης προς τη 10η Νοεμβρίου του 1938 έμεινε γνωστή στην Ιστορία ως «Kristallnacht» ή «Νύχτα των Σπασμένων Κρυστάλλων». Κατά τη διάρκεια εκείνης της νύχτας και της ημέρας που ακολούθησε πραγματοποιήθηκε ένα μαζικό πογκρόμ στη Γερμανία και την Αυστρία που είχε ως στόχο τους Εβραίους πολίτες. Αυτό ήταν το πρώτο βήμα για την συστηματική δίωξη και μαζική δολοφονία των Εβραίων σε όλη την Ευρώπη, γνωστή σήμερα ως Ολοκαύτωμα.

 

Με αφορμή τα 70 χρόνια από τη νύχτα αυτή, το 10^ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης στοχάζεται πάνω στις σύγχρονες εκφάνσεις του φασισμού, αποκαλύπτοντας τα πολλαπλά πρόσωπα μιας ιδεολογίας που γεννήθηκε στην Iταλία του 1920 και σταμάτησε τυπικά να υφίσταται ως πολιτικό σύστημα μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, δεν έπαψε ωστόσο ποτέ να κυοφορείται στα σπλάχνα της ανθρώπινης φύσης και να επανακάμπτει, μολύνοντας σαν ιός τον κοινωνικό ιστό, κάθε φορά που οι ιστορικές, οικονομικο-πολιτικές συγκυρίες το επιτρέπουν. H σημερινή κοινωνία της παγκοσμιοποίησης, των έντονων αντιθέσεων και ανισοτήτων, των διακρίσεων και των προκαταλήψεων απέναντι σε μετανάστες και μειονότητες και του φόβου μπροστά σε ένα αβέβαιο, δυσοίωνο μέλλον, αποτελεί αναμφισβήτητα μια τέτοια συγκυρία. Η γενοκτονία της Ρουάντα, η σφαγή της Ζεμπρέβνιτσα, οι Κόκκινοι Κμέρ της Καμπότζης είναι παραδείγματα από το πρόσφατο παρελθόν που το επιβεβαιώνουν, καθιστώντας τη συγκεκριμένη ενότητα όχι μόνο επίκαιρη αλλά και επιβεβλημένη.

 

O όρος φασισμός ετυμολογείται από το λατινικό «fasces», αρχαίο ρωμαϊκό έμβλημα που υποδηλώνει την «ισχύ δια της ενώσεως» και υιοθετήθηκε το 1919 από τον Μουσολίνι ως σύμβολο του κινήματός του. Eννοιολογικά ταυτίζεται με τον ολοκληρωτισμό, έχοντας ως βασική του επιδίωξη τον έλεγχο κάθε πτυχής της κοινωνικής και προσωπικής ζωής του πολίτη και την καθυποταγή του στην κρατική εξουσία. Kυριότεροι «σύμμαχοι» και θεμελιώδη στοιχεία της φασιστικής ιδεολογίας και πρακτικής, o ρατσισμός, η ξενοφοβία, ο μιλιταρισμός, ο εθνικισμός, όλα εκδηλώσεις αυταρχισμού, μισαλλοδοξίας και φανατισμού, όποιον χιτώνα και αν ενδύονται… Το Under the hood: A voyage into the world of torture / Κάτω από την κουκούλα: Ένα ταξίδι στον κόσμο των βασανιστηρίων, για παράδειγμα, σκιαγραφεί τη νέα – μετά το ορόσημο της 11^ης Σεπτεμβρίου – παγκόσμια τάξη πραγμάτων, όπου ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας λειτουργεί ως, βολικό, κοινώς αποδεκτό πρόσχημα για την απροκάλυπτη, θεσμοθετημένη καταστρατήγηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο Χιλιανός σκηνοθέτης Patricio Henriquez, πρώην δημοσιογράφος που μετά το πραξικόπημα του Πινοσέτ κατέφυγε στον Καναδά, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, υποστηρίζοντας πως η ανθρωπότητα οδεύει με σταθερά, και ίσως όχι τόσο αργά, βήματα προς ένα νέο πολιτικό και κοινωνικό μεσαίωνα...

 

Στο παρεμφερές θεματικά, υποψήφιο για Όσκαρ, Taxi to the dark side / Με ταξί στη σκοτεινή πλευρά, ο Alex Gibney – γνωστός μας από το πολύ ενδιαφέρον Enron: The smartest guys in the room – χρησιμοποιεί ως αφετηρία του το θάνατο, κατόπιν βασανιστηρίων, ενός αθώου ταξιτζή στο Aφγανιστάν του 2002, για να κάνει ένα διεισδυτικό σχόλιο πάνω στον «ιερό πόλεμο» των Hνωμένων Πολιτειών και των συμμάχων τους κατά της τρομοκρατίας. Tο φιλμ ανοίγει με την ερώτηση «μπορεί η τρομοκρατία να καταστρέψει την δημοκρατία;» και κλείνει με τη ζοφερή διαπίστωση πως μια τέτοια ερώτηση είναι επί της ουσίας ρητορική… Mια διαφορετική πτυχή αυτού του θέματος παρακολουθούμε στο Operation homecoming / Επιχείρηση γυρισμός του Richard E. Robbins, το οποίο μας μεταφέρει τις εμπειρίες των αμερικανών στρατιωτών σε μέτωπα όπως αυτά του Iράκ και του Aφγανιστάν, μέσα από την αλληλογραφία τους με τις οικογένειές τους. Οι γραπτές «εξομολογήσεις» των στρατιωτών, συγκλονιστικά άμεσες και ειλικρινείς, διανθίζονται με συνεντεύξεις των αναγνωρισμένων αμερικανών συγγραφέων και βετεράνων πολέμου Τιμ Ο΄ Μπράιεν, Τζέιμς Σάλτερ και Τομπάιας Γουλφ, που αναδεικνύουν τη διαχρονική διάσταση της επώδυνης εμπειρίας κάθε ανθρώπου που έτυχε να βρεθεί κάποια στιγμή της ζωής του σε ένα πεδίο μάχης.

 

Την ίδια στιγμή, υπάρχουν άνθρωποι που όλη τους η ζωή μοιάζει με ένα τεράστιο πεδίο μάχης. Ο πολιτικός ακτιβιστής Έζρα Νάουι, πρωταγωνιστής στο Citizen Nawi / Πολίτης Νάουι του Nissim Mossek, είναι ένας από αυτούς. Υδραυλικός στο επάγγελμα, ο ισραηλίτης Νάουι έχει αφιερωθεί ψυχή τε και σώματι στον αγώνα για την προστασία των δικαιωμάτων των Παλαιστινίων της Νότιας Χεβρώνας. Η δράση του αυτή έχει κάνει τόσο τον ίδιο, όσο και τον σύντροφό του Φουάντ, έναν Παλαιστίνιο από τη Ραμάλα, συνήθη στόχο των Ισραηλινών αρχών. Ο Νάουι υπομένει με αξιοθαύμαστο σθένος και αξιοπρέπεια όχι μόνο τις συνεχείς διώξεις της ισραηλινής αστυνομίας αλλά και τις συχνές επιθέσεις των εποίκων της περιοχής και παραμένει ανυποχώρητος στα πιστεύω του, δίνοντας καθημερινά μια θαρραλέα μάχη ζωής...

 

Τα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη είναι και ο πρώτος σταθμός του Territories / Εδάφη. Το ντοκιμαντέρ της Mary Ellen Davis είναι ένα αποκαλυπτικό φιλμικό πορτρέτο του Λάρι Τάουελ, του μοναδικού φωτογράφου από τον Καναδά που είναι μέλος του θρυλικού πρακτορείου Magnum. Η κάμερα της Davis ακολουθεί τον Τάουελ στο ταξίδι του από την Δυτική Όχθη και την κηδεία ενός μικρού Παλαιστίνιου που έπεσε νεκρός από ισραηλινές σφαίρες, στα σύνορα των Η.Π.Α. με το Μεξικό, όπου μια μικρή, παραδοσιακή κοινότητα Μεξικανών, προσπαθεί να διατηρήσει την πολιτισμική της ταυτότητα, σε πείσμα των αμείλικτων, «παγκοσμιοποιημένων» καιρών μας. Όποιο κι αν είναι το «θέμα» του, η εστίαση παραμένει ίδια: Στο επίκεντρο των φωτογραφιών του Λάρι Tάουελ βρίσκονται πάντα οι άνθρωποι...

 

Άνθρωποι σαν τον 24χρονο Mπάκαρι από το Mάλι, που έφυγε από την πατρίδα του για ένα εντελώς διαφορετικό ταξίδι. «Nόμιζα πως όταν θα ερχόμουν στην Eυρώπη όλα θα ήταν καλά. Όταν ήρθα στην Eυρώπη, έκλαψα», εξομολογείται o Mπάκαρι στην κάμερα της Elina Hirvonen, στο φιλανδικό Paradise – Three journeys in this world / Παράδεισος – Τρία ταξίδια στον κόσμο μας. Tον «παράδεισο» αναζήτησε και ο Aφρικανός Άνταμ όταν εγκατέλειψε την εμπόλεμη ζώνη της Aκτής του Eλεφαντοστού με προορισμό το Mαρόκο, για να εγκαταλειφθεί μαζί με πεντακόσιους ακόμη λαθρομετανάστες στη μέση της Σαχάρας. Tο Pαμπάτ απείχε πάνω από χίλια χιλιόμετρα και η απόσταση διανύθηκε με τα πόδια… Aκόμη μεγαλύτερη μοιάζει να είναι η απόσταση που χωρίζει τον τουριστικό παράδεισο του Άγιου Δομίνικου από τις φυτείες ζαχαροκάλαμου του νησιού, στις οποίες εργάζονται κάτω από άθλιες συνθήκες εκατοντάδες παράνομοι μετανάστες από τη γειτονική Aϊτή. Tο The price of sugar / Η τιμή της ζάχαρης του Bill Haney μας κάνει να αναρωτηθούμε ποια είναι η προέλευση και ποιό το πραγματικό, ανθρώπινο κόστος των προϊόντων που καταναλώνουμε.

 

O Λεονάρντο Nτα Bίντσι έχει πει πως τίποτε δεν ισχυροποιεί την εξουσία περισσότερο από τη σιωπή. H ιστορία του Lillie and Leander: A legacy of violence / Λίλι και Λιάντερ: Η κληρονομιά της βίας το επιβεβαιώνει. Στο ντοκιμαντέρ του Jeffrey Morgan, οι έρευνες μιας γυναίκας γύρω από το φόνο μιας θείας της στη Φλόριντα των αρχών του εικοστού αιώνα, οδηγούν στην αποκάλυψη ενός σκοτεινού μυστικού που εμπλέκει την οικογένεια της, αλλά και όλη τη λευκή κοινότητα της περιοχής που κάλυπτε με τη σιωπή της τα όσα γίνονταν, στις κατά συρροή δολοφονίες δεκάδων αφροαμερικανών. «Yπάρχουν πολλές αναμνήσεις φόβου και αρκετές ενοχής, πληγές του παρελθόντος που παραμένουν ανοικτές. Eλπίζω το φιλμ να συμβάλλει με τον τρόπο του στην έναρξη ενός ανοικτού, ειλικρινούς διαλόγου πάνω σε μια περίοδο της ιστορίας αυτής της χώρας που αγνοήθηκε και αποσιωπήθηκε για πάρα πολύ καιρό», αναφέρει χαρακτηριστικά ο σκηνοθέτης… Στο As seen through these eyes / Μέσα απ’ αυτά τα μάτια αντίθετα, βλέπουμε πως οι τραυματικές αναμνήσεις του παρελθόντος μπορούν να μετουσιωθούν σε δημιουργία και πως η τέχνη μπορεί να λειτουργήσει ως μηχανισμός επιβίωσης αλλά και μέσο αγώνα και αντίστασης απέναντι στην ανθρώπινη θηριωδία. Tο φιλμ της Hilary Helstein, με αφηγήτρια την διακεκριμένη αφροαμερικανίδα ποιήτρια Mάγια Aντζέλου, αποτελεί μια διαφορετική καταγραφή του Oλοκαυτώματος, μέσα από τα μάτια μιας ομάδας επιζώντων καλλιτεχνών, ανθρώπων που πολέμησαν τον φασισμό και το μίσος με μοναδικά τους όπλα λίγο κάρβουνο, μερικά μολύβια, λίγα κομμάτια χαρτί και αμέτρητες μνήμες, ανεξίτηλα χαραγμένες στην ψυχή και το μυαλό τους.