Ματιές στα Βαλκάνια

Ο κινηματογράφος των βαλκανικών χωρών είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με την ιστορική πραγματικότητα της χερσονήσου. Είτε αναφέρεται στο παρελθόν, είτε στο παρόν, οι αφηγήσεις του είναι φορτισμένες με ιστορικές μνήμες και σύγχρονες κοινωνικoπολιτικές αγωνίες. Οι περισσότερες από τις προσωπικές ιστορίες που αφηγούνται οι σύγχρονοι βαλκάνιοι σκηνοθέτες διαποτίζονται από τραύματα του παρελθόντος ή από τη ρευστότητα και την ανασφάλεια των τωρινών κοινωνικών μετασχηματισμών – απόρροια κι αυτοί της ιστορικής διεργασίας. Έτσι, οι διαφορετικές οπτικές μέσα από τις οποίες οι σκηνοθέτες προσεγγίζουν το ιστορικό γίγνεσθαι της χερσονήσου, δεν αποτυπώνουν απλά μια ανάγκη για καλλιτεχνική έκφραση, αλλά παρέχουν τόσο στους ίδιους, όσο και στους θεατές, την ευκαιρία να κατανοήσουν καλύτερα τη σύνθετη πραγματικότητα της περιοχής, προσδίδοντας στον βαλκανικό κινηματογράφο λειτουργίες πολιτισμικής κριτικής, επεξεργασίας ιστορικών πληγών, αλλά και διαπραγμάτευσης των σύγχρονων κοινωνικών δυναμικών.

Χωρίς άμεσες αναφορές στον εμφύλιο στην πρώην Γιουγκοσλαβία, οι δύο ταινίες από τη Σερβία, Η παγίδα του Σερτζάν Γκολούμποβιτς και το Χάντερσφιλντ του Ιβάν Ζίβκοβιτς, αντηχούν τις συνέπειες του πολέμου στις ανθρώπινες ζωές. Η πρώτη, ένα σύγχρονο φιλμ νουάρ, μας μεταφέρει με ωμό ρεαλισμό την κατάρρευση των ηθικών αξιών και την οικονομική παρακμή της τωρινής σερβικής κοινωνίας, μέσα από το ηθικό δίλημμα ενός ανήμπορου οικογενειάρχη που αναγκάζεται να πάρει μια απόφαση ζωής ή θανάτου για το παιδί του. Η απογοήτευση και η πίκρα της ζωής μετά τον πόλεμο αναδεικνύεται και στις προσωπικές διηγήσεις των ηρώων της δεύτερης ταινίας, αντικατοπτρίζοντας τα σημάδια που άφησε η προηγούμενη δεκαετία στην κοινωνία τους, σε μια ταινία χαρακτήρων με δομή θεατρικού έργου. Στην ταινία του Κροάτη Ογκνιέν Σβίλιτσιτς, Αρμίν, παρόλο που η ιστορία αφορά τη σχέση πατέρα και γιου, ο απόηχος του πολέμου αποτυπώνεται τόσο στις παρατεταμένες σιωπές τους, όσο και στην προσπάθεια του γερμανικού κινηματογραφικού συνεργείου να εκμεταλλευτεί τα βάσανά τους, τονίζοντας έτσι την αδυναμία της Δύσης να κατανοήσει τα Βαλκάνια. Σ’ αυτή τη συνάντηση των δύο διαφορετικών κόσμων, η αξιοπρέπεια αλλά και η αγάπη που συνδέει πατέρα και γιο αποδεικνύονται ισχυρότερες από κάθε επιθυμία ή απόπειρα για μια νέα ζωή που αποκλείει αυτές τις αξίες. Με την ίδια τρυφερότητα και ζεστασιά προσεγγίζει και ο Ράντου Ζούντε στο Σωλήνας με καπέλο, τα συναισθήματα και τη σχέση ενός άλλου πατέρα με το γιο του, σε μια νοσταλγική και νατουραλιστική καταγραφή από την Ρουμανία της δεκαετίας του ’70. Την ίδια εποχή διαδραματίζεται και το Μάο τσε Τουνγκ του Μπέσνικ Μπίσα, μια ταινία που, με αφορμή την ονομασία ενός παιδιού, σατιρίζει τον κομμουνισμό στην Αλβανία, ιδωμένο μέσα από τη ματιά και τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής ενός τσιγγάνου.

Στο California Dreamin’ (endless), την ημιτελή ταινία του αδικοχαμένου Κριστιάν Νεμέσκου, η συνάντηση της ταλαιπωρημένης –από χρόνια στέρηση, διαφθορά και γραφειοκρατική δυσλειτουργία– Ρουμανίας με τις αλαζονικές και φιλοπόλεμες ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του πολέμου στο Κόσοβο το 1999, χαρακτηρίζεται από τις πολιτισμικές παρεξηγήσεις και το τραύμα της μη εμφάνισης των Αμερικανών όταν αναμένονταν ως απελευθερωτές στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ένα άλλο πολιτικό τραύμα –αυτό του στρατιωτικού πραξικοπήματος του ’80 στην Τουρκία– θίγει και η ταινία Η Διεθνής, των Σιρί Σιρεγιά Εντέρ & Μουχαρέμ Γκιλμέζ, σε μια κωμικοτραγική ταινία με πρωταγωνιστές μια ομάδα πλανόδιων παραδοσιακών μουσικών. Πολιτική διάσταση έχει επίσης, τόσο η ταινία της Χαντάν Ιπεκτσί, Κρυμμένα πρόσωπα, γύρω από τα διαιωνιζόμενα εγκλήματα τιμής των ανδρών και την παραδοσιακή καταπίεση των γυναικών στην Τουρκία, όσο και του Φατίχ Ακίν, Η άκρη του ουρανού. Πρόκειται για μια ιστορία συμπτώσεων και διαπλεκόμενων ζωών που, ενώ θίγει μια σειρά από πολιτικά ζητήματα όπως η πατρίδα, η παγκοσμιοποίηση, το κουρδικό, o ισλαμικός φονταμενταλισμός, ενδιαφέρεται περισσότερο για τις σχέσεις των πρωταγωνιστών της, αλλά και εκείνες μεταξύ γονέων και παιδιών όπου η συμφιλίωση των γενιών αποδεικνύεται ισχυρότερη από το θάνατο. Το στοιχείο του θανάτου βρίσκεται στο επίκεντρο δύο άλλων ταινιών, του Τα πάνω κάτω του Σκοπιανού Ιγκόρ Ιβάνοφ και του Επιστάτη των νεκρών του Βούλγαρου Ιλιάν Σιμεόνοφ. Η πρώτη αφηγείται το δράμα της χαμένης ζωής ενός ταλαντούχου νέου που, νεκρός πια, θυμάται κάποια σημαντικά κεφάλαιά της, βιωμένα σε μια πνευματικά εκφυλισμένη κοινωνία. Η δεύτερη εκτυλίσσεται σ’ ένα νεκροταφείο – μικρόκοσμο της κοινωνίας και συνιστά μια δυνάμει μεταφορά της κατάστασης στα Βαλκάνια.

Δύο καθαρά υπαρξιακές προσεγγίσεις συμπληρώνουν το φετινό κυρίως πρόγραμμα. Στο Πεπρωμένο, ο Ζέκι Ντεμίρκουμπουζ επανέρχεται σε μια σεκάνς της ταινίας του Αθωότητα (1997) προκειμένου να διερευνήσει διεξοδικά την πορεία μιας «καταραμένης» ερωτικής σχέσης –δύο άνθρωποι των οποίων οι μοίρες αν και είναι παράλληλες, δεν συναντιούνται ποτέ– του δίνουν αφορμή να στοχαστεί πάνω στη χωρίς ανταπόκριση αγάπη και τα ανεκπλήρωτα πάθη. Στο Αυγό, ο Σεμίχ Καπλάνογλου με αφορμή την επιστροφή του ήρωα στον γενέθλιο τόπο του λόγω του θανάτου της μητέρας του μας μιλά για το αδυσώπητο πέρασμα του χρόνου, παρασύροντάς μας σε μια δική μας προσωπική ενδοσκόπηση γύρω από τη ζωή.

Τέλος, το τμήμα «Ματιές στα Βαλκάνια» προβάλλει στο ειδικό αφιέρωμα του προγράμματος το έργο του μεγάλου ρουμάνου δημιουργού Νάε Καρανφίλ –προάγγελου του «νέου κύματος» του ρουμάνικου κινηματογράφου– θέλοντας έτσι να τιμήσει τη δυναμικότερη εθνική κινηματογραφία της περιοχής αυτή τη στιγμή.

Δημήτρης Κερκινός